Kayaçlar ve Özellikleri
İçindekiler
Kayaçlar ve Çeşitleri
Kayaçlar ve özellikleri, yer kabuğu, çeşitli minerallerin doğal bir çimento ile birleşmesiyle oluşan kayaçlardan (taşlar) oluşur. Bu kayaçlar değişik şekil, boyut ve renklere sahiptirler. Ayrıca kayaçların yapısında tek bir mineral bulunabildiği gibi birden fazla mineral de bulunabilmektedir. Örneğin, kuvars, mika ve feldispat gibi minerallerin birleşmesiyle granitler oluşmuştur.
Kayaçlar eski çağlardan beri insanoğlunun vazgeçemediği yaşam malzemeleri arasında yer almıştır. İlk kesici aletler, süs eşyaları, kap kacaklar ve barınaklardan yapılmıştır.
Aynı zamanda bir bölgedeki kayaçların türü, o bölgedeki topoğrafyanın, yani yer şekillerinin oluşması ve gelişmesi üzerinde de etkili olmuştur. Örneğin; aşınmaya karşı direnci fazla olan granit, bazalt ve kireç taşı gibi kayaçların bulunduğu yerlerde yüksek ve belirgin yer şekilleri oluşmuştur. Ancak, aşınmaya karşı direnci az kayaçlar olan kil, kum ve marnların bulunduğu arazilerde ise daha alçak ve düz yer şekilleri oluşmuştur.
Kayaçları inceleyen bilim dalına petrografi denir.
Kayaçlar oluşumlarına göre üçe ayrılırlar.
- Püskürük (Katılaşım, Magmatik, Volkanik) Kayaçlar
- Tortul (Sedimenter) Kayaçlar
- Başkalaşım (Metamorfik) Kayaçlar
Püskürük (Katılaşım, Magmatik, Volkanik) Kayaçlar
Yerin derinliklerinde bulunan magmanın, yer kabuğunun içinde ya da yer kabuğunun dış kısmında soğumasıyla oluşan kayaçlardır. Oluştukları yere göre, iç püskürük ve dış püskürük olmak üzere ikiye ayrılır. Püskürük kayaçlar ve özellikleri
İç Püskürük Kayaçlar
Magmanın yer kabuğunun altında yavaşça soğuması sonucu oluşan taşlardır. Soğuma yavaş olduğu için bu kayaçlar açık renkli, çok sert ve iri kristalli(gözenekli) bir yapıya sahiptir. Aşınmaya karşı dayanıklı olan iç püskürük kayaçların başlıcaları granit, siyenit, diyorit, gabrodur.
Tor Topoğrafyası: Sert ve dayanıklı kayaçlar olan granitler, çeşitli nedenlerle fiziksel ve kimyasal ayrışmaya uğradıklarında değişik blok ve şekillerde bloklara dönüşürler. üst üste biriken köşeleri yuvarlaklaşmış irili ufaklı bu bloklara tor topoğrafyası denir. İskoçya’da en güzel örneklerine rastlanmaktadır.
Dış Püskürük Kayaçlar
Magmanın yeryüzüne çıkarak soğumasıyla oluşan kayaçlardır. Bu kayaçlar hava ile temas ederek oluştuğundan soğuma hızlıdır. Bu nedenle iç püskürük kayaçlara göre daha yumuşak ve ince kristalli (gözeneksiz) dir.
Bunların başlıcaları; andezit, bazalt, volkan camı (obsidyen), sünger taşı ve volkan tüfüdür. Genellikle bütün volkanik dağlarımızda bulunan bu taşlardan andezit ve bazaltlar tüflere göre aşınmaya karşı daha dirençlidir. Bu yüzden volkan tüfleri ve bazaltların yaygın olduğu Nevşehir, Ürgüp ve Göreme yörelerinde peribacası denilen yerşekilleri oluşmuştur.
Tortul (Sedimenter) Kayaçlar
Yeryüzündeki kayaçlar akarsular, rüzgarlar, dalgalar ve buzullar gibi dış kuvvetlerin etkisiyle, aşınarak parçalanır. Bu parçalar yeryüzündeki çukur yerlerde, göl ve deniz tabanlarında birikir. Biriken bu malzemeler zamanla sıkışarak taşlaşır, Bu durum tortul kayaçların tabakalı bir yapıda oImasına neden olmuştur. Tabakaların arasında ise oluştukları dönemi yansıtan fosiller bulunur.
Tortul taşlar, oluşum şekillerine göre fiziksel (kırıntılı), kimyasal ve organik tortuI taşlar olmak üzere üçe ayrılırlar. Tortul kayaçlar ve özellikleri
Fiziksel (Mekanik, Kırıntılı) Tortul Kayaçlar
Akarsu, rüzgar ya da buzullar tarafından, çeşitli kayalardan koparılan parçacıkların çökelip doğal bir çimentoyla birleşmesi sonucu oluşurlar. Başlıcaları; çakıl taşı (konglomera), kum taşı (breş), kil taşı (şist), alüvyon ve buzultaşı (moren) dır.
Kimyasal Tortul Kayaçlar
Suyun içinde eriyerek çözünmüş halde bulunan minerallerin çökelerek birikmesi sonucunda oluşmuşlardır. Bu kayaçların başlıcaları kalker (kireç taşı), jips (alçı taşı), kaya tuzu ve dolomittir. Kimyasal tortul kayaçların üzerinde oluşan şekillere karstik şekiller denir.
Bu karstik şekillerin en yaygın olanları, mağaralarda görülen sarkıt ve dikitler ile Denizli-Pamukkale’deki travertenlerdir.
Organik Tortul Kayaçlar
Canlı kalıntılarının, deniz ya da göl tabanlarında, havasız bir ortamda ve basınç altında kalarak taşlaşmasıyla oluşurlar. Başlıcaları; antrasit, taş kömürü, linyit, turba, tebeşir ve mercan kayadır.
Başkalaşım (Metamorfik) Kayaçlar
Başkalaşım kayaçlar ve özellikleri; püskürük ve tortul kayaçların milyonlarca yıl boyunca yüksek sıcaklık ve basınç altında kalarak, renk ve şekil değiştirmeleri sonucunda oluşan kayaçlardır.
Başkalaşım (metamofik) kayaçların başlıcaları
- Kalkerin başkalaşmasıyla ⇒ Mermer
- Granitin başkalaşmasıyla ⇒ Gnays
- Kum taşının başkalaşmasıyla ⇒ Kuvarsit
- Kil taşının başkalaşmasıyla ⇒ Mikaşist
- Taş kömürünün başkalaşmasıyla ⇒ Elmas
Kayaç Döngüsü
Yer kabuğunu oluşturan kayaçlar milyonlarca yıl boyunca kendi içinde birbirlerine dönüşmektedir. Bu olaya kayaç döngüsü denir.
Kayaç döngüsünde, mevcut taşlar derinlere doğru iner ve magmaya ulaşarak erir. Sonra tekrar magma ile yeryüzüne çıkıp soğuyarak katılaşır. Böylece katılaşım (püskürük) kayaçlar oluşur. Daha sonra yeryüzüne çıkan bu kayaçlar, ayrışma ve taşınmaya uğrayarak tortul kayaçları oluşturur. Tortul ya da püskürük kayaçlar ise yüksek sıcaklık ve basınç altında kalarak başkalaşım kayaçlarına dönüşmektedir.
Eba Topografya ve Kayaçlar konu anlatım video izlemek için tıklayınız.
Levha hareketleri ve etkileri için linke tıklayınız.