İçindekiler
Ekosistemlerin işleyişi, besin zinciri, enerji akışı coğrafya 11.sınıf konuları içerisinde yer almaktadır. Ekosistemlerin işleyişi, ekosistemin unsurları, karasal ve denizel su ekosistemleri, su döngüsü konular işlenmektedir. Ekosistem, canlılar ile bunların çevreleri ve aralarındaki ilişkilerden oluşur.
Ekosistemlerin İşleyişi
Ekosistemlerin işleyişi; çevre, canlının içinde yaşadığı ortamdır. Bu ortam, canlı ve cansız faktörlerden oluşur. Örneğin; hava, ışık, su, toprak, insanlar, diğer canlılar ve cansız bütün varlıklar çevreyi oluşturmaktadır. Ekosistem, canlılar ile bunların çevreleri ve aralarındaki ilişkilerden oluşur. En büyük ekosistem Dünya yani ekosferdir. Ekosfer; Üç büyük ekosistemden oluşur. (Kara, deniz tatlı su ekosistemleri). Ekosfer içerisinde bir çok küçük ekosistemler yer alır.
Ekosistemin canlı unsurları; hayvanlar, bitkiler ve mikroorganizma türü canlılardan oluşur.
Ekosistemin cansız unsurları; kimyasal unsurlar ile fiziksel unsurlardan oluşur.
Kimyasal etmenler, organik maddeler ile inorganik maddelerden oluşur. Yağ, protein, karbonhidrat ve vitaminler canlılar tarafından üretildiği için organik maddeleri oluşturur. İnorganik maddeler ise su, oksijen, karbondioksit vb.’dir.
Işık, sıcaklık, rüzgar, yağış vs. ekosistemin cansız öğelerinden oluşan fiziksel faktörlerdir.
Ekosistemlerin işleyişinde canlı unsurlara biyotik, cansız unsurlara abiyotik öğeler denir.
Ekosistemin büyüklüğü mikro alandan başlayıp makro alana kadar olabilir. Örneğin; Orman ekosistemi oluşturduğu gibi, ormandaki bir ağaç dalı da ekosistem oluşturabilir. Nehir, göl, dağ ve hatta dünyamız bir ekosistemi oluşturabilir. Dünya ekosistemine ekosfer adı verilir. Ekosfer; doğayı oluşturan atmosfer, hidrosfer, biyosfer ve litosferden oluşur.
Su Ekosistemleri
Su ekosistemleri karasal ve denizel su ekosistemleri olmak üzere ikiye ayrılır. Karasal su ekosistemleri göl nehir ve bataklıklardan oluşur. Denizel su ekosistemleri ise okyanus ve denizlerden oluşur.
Su bütün canlılar için vazgeçilmez unsurlar arasında yer alır. Su canlılar üzerinde olduğu kadar cansız çevreler üzerinde de etkisi vardır.
Okyanus ve Deniz Ekosistemleri
Okyanuslarda yaşayan canlıların çoğu güneş ışığının etkili olduğu 100 metre derinlikte yaşarlar. Biyoçeşitlilik yüzeye yakın yerlerde zengindir. Derinliklere gidildikçe ışık ve oksijen azaldığı için canlı türleri de azalır. Okyanuslarda çok sayıda farklı boyutlarda ekosistemler yer almaktadır.
Okyanuslar en önemli oksijen ve karbon depo alanlarıdır.
Okyanuslar iklim üzerinde önemli rol oynar. Ekvatoral bölge ile kutuplar arasında ısı naklinin yaklaşık yarısını okyanus akıntıları gerçekleştirir. Örneğin Gulf stream sıcak su akıntısı, Kuzeybatı Avrupa kıyılarının iklim üzerinde olumlu etkileri de bulunur.
Mercanların oluşturduğu resifler, denizlerin canlı çeşidi ve miktarı bakımından en verimli bölgeleridir.
Mercanlar; ekosistemin en zengin, en karmaşık beslenme damarlarıdır ve Ekosistemlerin işleyişinde öneli katkıları vardır.
Aerosol : Dalgaların etkisiyle okyanuslarda bir çok hava kabarcığı ortaya çıkmaktadır. Tuzlu sularca zengin bu su damlacıkları atmosfere fırlatılmaktadır. Atmosferde asılı duran tuz kristallerinden oluşan su damlacıklarına aerosol denir.
Okyanusların atmosfere fırlattığı aerosloller ( tuz kristalleri) atmosferdeki en önemli yoğunlaşma çekirdeklerini oluşturmaktadır.
Aerosoller; Havada yoğunlaşma olayında etkili olur. Bulutların oluşmasını sağlar. İklimlerin kurak olmasını engeller. Yağmur damlalarıyla yere düşerek tarım alanlarındaki verimi artırır.
Akarsu Ekosistemleri
Akarsular ekosistemlerin önemli bir parçasını meydana getirmektedir. Bir çok bitki ve hayvan türü için yaşam alanı oluşturur.
Akarsuyun yer altına sızan kısmı akiferleri (yer altı su depolarını), yüzeysel akışa geçen kısımları ise gölleri, deniz ve okyanusları besler. akarsular birçok bitki ve hayvan türü için yaşam alanı oluşturur.
Akarsuların hızı, fiziksel ve kimyasal özellikleri ile barındırdığı hayvan türü ve sayısı üzerinde etkilidir. Bir akarsuda eğim kesintileri ve cağlayanlar var ise biyolojik üretim ve çeşitlilik az olur.
Akarsuyun denize döküldüğü ağız kısımlarında tatlı ve tuzlu su birbirine karışır, bundan dolayı bu alanlar bitki ve hayvan türleri bakımından zengindir.
Su Döngüsü (Hidrolojik Döngü)
Su yer çekimi ve güneş enerjisinin etkisiyle tabiatta bir döngü içerisinde sürekli devam eder. Doğadaki su kütlesi atmosfer, hidrosfer, biyosfer ve litosfer arasında yer değiştirmektedir. bu olaya su döngüsü denir.
Su; okyanuslardan, denizlerden,göller ve akarsulardan güneş ışınlarının etkisiyle ısınarak buharlaşır; bitkilerden terleme yoluyla atmosfere geçer. Su atmosferde su buharı (nem) olarak bulunur. Gaz halindeki su buharı yükselerek soğur, yoğunlaşır , neme doygun hale gelir yağış olarak yeryüzüne (yağmur kar dolu) olarak düşer.
Su yeryüzüne düştükten sonra ortam koşullarına bağlı olarak farklı koşullar izler. Suyun bir kısmı tekrar buharlaşarak atmosfere geri döner bir kısmı kararlar üzerinden yüzeysel akışa geçerek akarsular göl, deniz ve okyanusları besler. Bir kısmı yer altına sızarak yeraltı sularına karışır.
Akarsuların denize dökülen ağız kısımlarında tatlı ve tuzlu su birbirine karışır. bu bölgeler bitki ve hayvan türü bakımından zengindir. Akarsuyun taşıdığı elementler ve besin maddeleri buralarda biyoçeşitliliği arttırır.
Besin Zinciri
Dünyadaki her canlı hayatını devam etmesi için enerjiye, suya, besin maddelerine ve atmosferdeki bazı gazlara ihtiyaçları vardır.
Dünyada canlıların besin üretebilmesi için gerekli bütün maddeler vardır. Su oksijen azot gibi maddeleri canlılar tarafından kullanabilmesi için organik besinlere (karbonhidrat, protein, yağ, vitamin içeren maddeler) dönüştürülmesi gerekir. Bitkiler, algler ve bazı bakteriler inorganik maddeleri fotosentez yoluyla organik maddelere dönüştüren canlılardır.
Bitkiler; besin üretimini şu şekilde gerçekleştirir.
- Bitkiler karbondioksit ve suyu kullanarak güneş enerjisi yardımıyla glikoz ve oksijen üretir.
- Güneşten gelen enerji, fotosentez yapan canlıların ürettikleri besinlerde depolanır.
- Besin maddeleri canlılar tarafından tüketildiğinde enerji bu canlılara geçer.
- Bu durumda enerji beslenme yoluyla canlılara aktarılmış olur. Besin olarak bitkilerde depolanan enerji, bir besin zinciri olarak tüm canlılara aktarılır.
Canlıların hepsi öldükten sonra toprağa karışır. Toprak içerisinde yer alan bakteri ve mantar türü ayrıştırıcı canlılar bitki ve hayvan kalıntılarını ayrıştırarak tekrar doğaya kazandırırlar. Besin maddelerinin üreticilerden tüketicilere doğru aktarılmasını sağlayan canlılar sırasına besin zinciri denir. Besin maddeleri, bitkilerden otçullara, otçullardan da etçillere geçmektedir. Besin akışı, üreticilerden tüketicilere doğru tek yönlüdür.
Besin zincirini oluşturan unsurlar
Üreticiler
Besin zincirinin ilk halkasını oluşturan yeşil bitkilerdir. Güneş enerjisini kullanarak besin üretirler. Bütün canlılar için gerekli olan enerjiyi üretirler.
Yeşil bitkilerin karbondioksit ve suyu kullanarak güneş enerjisi yardımıyla glikoz ve oksijen üretmesi olayına fotosentez denir.
Tüketiciler
Ekosistemde insanlar ve hayvanlar birlikte tüketici konumundadır. Tüketiciler, hayatlarının devamı için gerekli enerjiyi diğer canlılardan edinirler. Tüketiciler üç gruba ayrılır.
Birincil tüketiciler; yaşamlarını devam ettirebilmek için bitkilerle beslenen otçullardır. Bunlara otoburlar da denir. Sığır, koyun, keçi, tavşan, geyik vs. bu grupta yer alır.
İkincil tüketiciler; Birincil tüketicilerle beslenen hayvanlardır. Bunlara etoburlar da denir. Yılan, kurt, tilki vs. bu grupta yer alır.
Üçüncül tüketiciler; etçillerle beslenen etçil hayvanlardır. Bu gruptaki hayvanlar avlarını daha çok parçalayarak tüketir. Aslan, kaplan yırtıcı kuşlar vs.
Ayrıştırıcılar (Çürükçüller)
Ölü hayvan ve bitkileri ayrıştırarak minerallere ve humusa dönüştüren canlılardır. Bu ayrışma sonrası bitki ve hayvan hücrelerinin yapılarındaki maddeler doğaya dönüşmüş olur. Ayrıştırıcılar olmasaydı ekosistemde olmazdı. Ayrıştırıcı organizmalar genellikle bakteri ve mantar çeşitlerinden oluşur.
Enerji Akışı
Canlılar arasındaki enerji besin zinciri ile sağlanır.Besin zinciriyle depolanan enerjinin çok büyük bir kısmı o canlının yaşam gereksinimleri için kullanılır.
Besin zinciri içinde enerjinin %10’u, bir gruptan diğer gruba geçer. Bir başka ifadeyle her canlı, kendisini yiyen diğer canlıya enerjisinin %10’unu aktarır. Bu enerji akışı besin zincirinde piramit şeklinde gösterilir. Oluşan bu piramide besin piramiti ya da enerji piramidi denir.
Piramidin tabanında yer alan üreticiler (otoburlar) 1000 kilo/kalorilik enerji depolar. Bu durumda bu bitkileri yiyen birincil tüketici çekirgeler, bu enerjinin %10’unu yani 100 kilo/kalorisini alır. Çekirgeleri yiyen ikincil tüketici fareler ise bu enerjinin %10’unu yani 10 kilo/kalorisini alır. Fareleri tüketen şahin (üçüncül tüketici) ise bu durumda 1 kilo/kalorilik enerji kalır. Böylece enerji akışı içinde en düşük enerjiyi şahin almaktadır.
Canlıların yaşamlarını devam ettirebilmek için enerjiye ihtiyaçları vardır. Güneşten alınan enerji üreticiler, tüketiciler, ayrıştırıcılara doğru tek yönlü olarak aktarılır. Canlılar aldıkları enerjinin bir bölümünü kendi yaşamları için kullanmaktadır, bir bölümünü diğer canlılara aktarır, bir bölümünü de çevreye ısı olarak yaymaktadır. Doğada oluşan bu döngüye enerji akışı adı verilir.
Güneş, ekosistemdeki enerji akışında temel enerji kaynağıdır. Bu enerji, üreticiler tarafından fotosentez yoluyla besine çevrilir. Alınan enerjinin bir bölümü birincil, ikincil ve üçüncül tüketicilere aktarılır. Ölen canlıların bünyesindeki enerjinin büyük bir kısmı ise ayrıştırıcılar tarafından kullanılır ve ekosistemdeki enerji akışı gerçekleşmiş olur.
Meb EBA üzerinden konuya çalışmak için tıklayınız.
11.sınıf daha fazla ders notlarını görmek için tıklayınız.
